वंदन-लिपी

कोणी बांधला, कधी बांधला माहिती नाही. भव्य असला तरी त्यात आम्ही कधी राहिलो नाही. त्यात राहत होत्या आम्हाला दूध पाजणाऱ्या गोमाता (गाई-म्हशी) व त्यांच्या समवेत सर्वांचा पोशिंदा वृषभ राजा. भले प्रमाणभाषेत त्याला गोठा म्हणत असतील पण आम्ही त्याला वाडाच म्हणायचो.  या वाड्याला आठ-दहा फूट रुंदीचे व बारा-तेरा फूट उंचीचे प्रवेशद्वार होते. त्यालाच दोन-अडीच फुटाचा एक खिडकीवजा दरवाजा होता. त्यातून ये-जा करायला आम्हाला फार मजा वाटे. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला मध्यम उंचीचे दगडी चौथरे होते. चौथऱ्याच्या अंगाने उभा राहणारा, जणू भालदार-चोपदाराच्या आवेशातच उभा राही. ह्या प्रवेशद्वारातून वृषभ राजाची गाडी मोठ्या डौलाने बाहेर पडे. त्याच्या गळ्यातील घुंगुरमाळांचा लयबद्ध नाद त्याच्या येण्याची वर्दी देत असे.  वाड्यात प्रवेश करताच सहा खणी चौरस क्षेत्रातले शिस्तबद्ध रांगेत उभे असलेले गोधन नजरेस पडे.  त्यातली दोन-तीन वासरे आपल्या आईला लुचत असत तर काही माता आपल्या लेकरांना मायेने चाटत बसलेल्या दिसत. आम्हाला पाहताच त्या प्रेमाने हंबरत. आठ-दहा म्हशी, तीन-चार गायी, त्यांची वासरे व दोन बैल ...

पाटा-वरवंटा हे आहेत सख्खे भाऊ. मोठा भाऊ रुंद खांद्याचा, भरदार छातीचा तर धाकटा अतिशय बुटका व गोल-मटोल. दगडाचे हृदय असले तरी दोघांचे एकमेकांवर अतिशय प्रेम. 'दो जिस्म पर एक जान है हम' अशातलं यांचं प्रेम. खायला जे मिळेल ते दोघे वाटून खाणार. कधी तक्रार नाही. त्यांच्या कचाट्यात जो कोणी येईल त्याला रगडून रगडून त्याची चटणी होणार हे निश्चित. एके काळी ही जोडगोळी स्त्रियांची विशेष लाडकी होती. अगदी थेट स्वयंपाक घरात त्यांना विशेष स्थान होते.  आमच्या स्वयंपाक घरातील मोरीजवळ हे पठ्ठे निवांत पहुडलेले असत. भाज्यांसाठी मसाला, शेंगदाण्याची चटणी किंवा डाळी बारीक करायच्या असतील तर आई-काकूंना यांचाच मोठा आधार असे. हे पठ्ठे पाणी प्यायल्याशिवाय  कुठलाही पदार्थ वाटायला राजी होत नसत. एकदा पोटात पाणी पडले की पदार्थांची मऊ-मुलायम चटणी करून देत.  आमच्या लहानपणी आम्ही कधी बाहेर हॉटेलात गेलो नाही की बाहेरचा पदार्थ कधी घरी आणला नाही, पण तरीही आम्हाला कधीही जेवणाचा कंटाळा येत नसे.  माझं माहेर म्हणजे खटल्याचं घर. आता हे खाटलं कुठून आलं असा विचार साहजिकच तुमच्या मनात आला असेल. परंतु खटल्याचं घर म...

मार्गशीर्षातल्या थंडीने काढता पाय घेतला तसे भास्करबुवा मकर राशीत प्रवेश करणार याची कुणकुण आम्हाला घरात सुरू असलेल्या तीळ-आख्यानावरून लागत असे.  तीळ आख्यान... हो हो... तीळ आख्यानच म्हणायला हवे. कारण ह्या तीळ महाशयांचीच घरात बडदास्त ठेवली जात असे. शेतातून आलेल्या गोणीतल्या मातकट तिळाला भरपूर पाण्याने न्हाऊ माखू घातले जाई. मग पाणी निथळण्यासाठी एका कोऱ्या टोपलीत त्यास ठेवत. जरा ओलसर असतानाच त्यांची रवानगी गोणपाटावर होत असे. तिथे त्यांची रगडून, सालपटं निघेस्तोवर यथेच्छ मालिश केली जाई.  मालिश झाल्यानंतरचे शुभ्र वर्णातले तीळ पाहून पाहणाऱ्याचीही कांती उजळत असे. सुपात पाखडून त्याची सालं अलगद बाजूला काढली जात. त्यानंतर कढईत चटचट आवाज येईस्तोवर त्यांना शेक दिला जाई. आता हे तीळ महाशय गुळाच्या पाकात माखून घेण्यासाठी सज्ज होत. आजी, आई-काकूंसमवेत लाडू करण्याच्या तयारीला लागे.  एका भल्या मोठ्या बोघणात (पातेल्यात) चिक्कीचा गूळ पेलाभर पाणी घालून उकळायला ठेवत. पाक होत आला म्हणजे त्याचा थेंब वाटीतल्या पाण्यात घालत. त्याची पक्की गोळी झाली म्हणजे लाडवांसाठी पाक तयार झाला असे समजत. ...

ओळखलंत का याला?  हा आमचा बंब्याभाऊ. आम्ही पाहिला, आमच्या मुलांनी पाहिला. परंतु आमच्या मुलांच्या मुलांना याचे दर्शन घडणे केवळ अशक्य. याचं रूप तरी किती लोभस! रसरशीत तांबूस लाल रंग, कारण तो बनलाच मुळी तांब्याचा. त्याचा देह म्हणाल तर दंडाकृती गोल. सतत पाणी पिणारा. पिऊन पोटात साठवणार, आच मिळताच तापवणार व कोणी मागितले तर उदार अंत:करणाने गरम पाणी पुरवणार. बदल्यात फक्त थंडगार पाण्याची अपेक्षा. त्याचा स्वभाव म्हणजे अगदी तुमच्या आमच्या वडिलांसारखा. प्रचंड ताप सोसून, प्रत्येकाला उब देणारा. थंडीच्या दिवसात याचा सहवास मिळावा यासाठी आम्ही मुलं त्याच्याभोवती कोंडाळं करून उभी राहत असू. याला पेटवायचा म्हणजे त्याच्या दंडाकृती देहातल्या गोल पोकळीत अग्नी पोहोचवायचा. ते प्रकरणही जरा मजेशीरच असे. त्याच्या बुडाला एक झारा मोठ्या खुबीने अडकवलेला असे. तो बाहेर काढून त्याच्यावर रॉकेल मध्ये भिजवलेला गवरीचा तुकडा ठेवायचा व झाऱ्या आतमध्ये सरकावयाचा. नंतर त्याच्या पोकळीच्या मुखात एक जळती काडी टाकली की हा भडकणार.  मग हळूहळू एकेक लाकूड त्याच्या मुखात घालायचं. लाकूड घालताना त्याचा श्वास कोंडणार नाही एव...